TERAPIA POZNAWCZO-BEHAWIORALNA dzieci i młodzieży

Terapia poznawczo – behawioralna (Cognitive Behavioural Therapy) począwszy od lat 80, ubiegłego wieku jest szeroko rozpowszechnioną na świecie formą leczenia i profilaktyki zaburzeń psychicznych.

Podstawy obecnej terapii poznawczej sformułowali w USA Albert Ellis i Aaron T. Beck, czerpiąc z wiedzy w zakresie psychologii poznawczej, filozofii i prekursorów w psychoterapii takich jak A. Adler. Psychoterapia poznawczo behawioralna w chwili obecnej jest najczęstszym typem terapii w badaniach klinicznych i praktyce w większości krajów zachodnich. Zainteresowanie tym nurtem w terapii wynika prawdopodobnie z faktu, że ma ona podstawy naukowe uzasadnione w ramach podejścia poznawczego i behawioralnego.

Ponadto Psychoterapia poznawczo – behawioralna posiada modele większości zaburzeń. Wszystkie opracowane w tym nurcie terapeutycznym modele poszczególnych zaburzeń i ich leczenie, jak również ogólne zasady pracy terapeutycznej, opierają się na koncepcjach teoretycznych, obserwacjach klinicznych i prowadzonych badaniach. Istotną rolę odgrywa również empiryczna ocena skuteczności leczenia, która opiera się na zasadach dotyczących kluczowych aspektów terapii takich jak: zasady etyczne, koncentracja na „tu i teraz”, budowanie relacji pomiędzy pacjentem a terapeutą, poprzez stosowanie jawnych zdefiniowanych i uzgodnionych z pacjentem strategii terapeutycznych.

Nurt behawioralny wywodzi się z behawioryzmu filozoficznego, teorii uczenia w psychologii i koncepcji terapeutów takich jak J. Wolpe, A. Bandura i D. Meichenbaum. Ogólne założenie psychoterapii poznawczo-behawioralnej mówi, że sposób postrzegania rzeczywistości, odzwierciedlony w schematach poznawczych danej osoby leży u podstaw wielu objawów psychopatologicznych, problemów emocjonalnych, determinuje zachowania i sposoby wchodzenia w relacje z innymi.
Schematy poznawcze, sprzężone z nimi stany emocjonalne i zachowania są rezultatem procesu uczenia się. Efekt terapeutyczny – wpływ na będące źródłem cierpienia, dyskomfortu emocje i zachowania osiągany jest poprzez modyfikację schematów poznawczych.

Jest to terapia w której istotny element stanowi psychoedukacja i partnerska współpraca pacjenta i terapeuty. Liczne badania naukowe dowodzą skuteczności terapii poznawczo-behawioralnej głównie w leczeniu depresji, zaburzeń lękowych, zaburzeń odżywiania.

Terapeuci pracujący w nurcie poznawczo-behawioralnym koncentrują się przede wszystkim na skutkach myślenia oraz zachowań, które danej osobie i jej otoczeniu sprawiają cierpienie. Są to m.in. problemy w relacjach interpersonalnych, zaburzenia afektywne (w szczególności depresja i jej łagodniejsze formy), zaburzenia nerwicowe, zaburzenia zachowania u dzieci i młodzieży oraz zaburzenia psychotyczne (w tym schizofrenia).

Założenia terapii
Opisywana metoda leczenia zakłada, że elementy zdrowia psychicznego są ze sobą wzajemnie powiązane. Elementy te to:
• myśli
• emocje
• zachowania
• reakcje fizjologiczne.

Z racji tego, że nie można bezpośrednio wpływać na emocje i reakcje fizjologiczne za pomocą technik psychologicznych, terapia koncentruje się na modyfikacji myśli i zachowań. Zakłada się przy tym, że zmiana któregokolwiek z tych elementów wpłynie również na zmianę pozostałych.
Myśli, które powodują problemy psychiczne, określane są „nieadaptacyjnymi myślami automatycznymi”. Najprościej opisać je można jako nawyki naszego umysłu, które wpływają na to, jak myślimy o sobie i świecie. Dla przykładu osoba cierpiąca na depresję jest przekonana o tym, że jest beznadziejna, że świat jej jest wrogi oraz że w przyszłości nie czeka jej nic dobrego. Te nawyki myślowe wpływają na emocje, które odczuwa i na zachowanie, które jest z nimi zgodne.
Zachowania mogą sprawiać cierpienie, gdy w okolicznościach, na które nie mieliśmy wpływu „nauczono nas”, jak reagować na określony bodziec (osobę, zwierzę, przedmiot lub sytuację). Na przykład u osoby, która uległa ciężkiemu wypadkowi samochodowemu, może rozwinąć się fobia przed pająkami, jeśli samochód, który w nią uderzył, miał naklejoną grafikę pająka na masce. Tak wytworzone skojarzenie powoduje, że pająki będą wywoływały silny strach u tej osoby, który z kolei spowoduje ich unikanie oraz postrzeganie jako przerażających.

Metody leczenia

W zależności od zgłaszanego problemu, terapeuci pracują ze swoimi klientami albo na bazie ich zachowań, albo nad ich sposobem myślenia. Różnorodne techniki związane ze zmianą zachowań można zasadniczo sprowadzić do dwóch rodzajów:
• wygaszania zachowań, które są niepożądane, na przykład desensytyzacja, czyli „odwrażliwienie” osoby na bodźce, które wywoływały u niej niechciane zachowanie (np. lęk przed pająkami). Desensytyzację stosuje się stopniowo, najpierw ustalając „ciężar” różnych sytuacji wywołujących lęk, później ucząc osobę relaksacji, a następnie towarzysząc jej w konfrontacji z sytuacjami z listy. Kontynuuje się to aż do momentu, gdy lęk całkowicie ustąpi.
• wyuczania zachowań, które dla osoby są cenne, na przykłąd „ekonomia żetonowa”. Wprowadzona pierwotnie w oddziałach psychiatrycznych, jest teraz szeroko stosowana do zmiany zachowania (np. u dzieci). Polega ona na tym, że za zachowanie, którego osoba chce się nauczyć, otrzymuje tzw. „żeton”, czyli cokolwiek, co jest dla niej wartościowe (nagrodę). Nie musi to być rzecz materialna, gdyż nagrodę może stanowić np. oglądanie telewizji przez godzinę. Z kolei za zachowania niepożądane osoba traci owe „żetony”. Technika ta wymaga pewnego nakładu czasowego, a także ścisłej kontroli nagradzania „żetonami”, jednak przynosi doskonałe rezultaty w pracy z problemami w zachowaniu.

Główną metodą modyfikacji sposobów myślenia jest tzw. Racjonalna Terapia Zachowania. Opiera się ona na analizie sposobu myślenia danej osoby, a następnie na jego zmianie. Metodą stosowaną w pierwszej kolejności jest tzw. dialog sokratejski – terapeuta i klient ustalają, które automatyczne myśli sprawiają cierpienie oraz one oparte są na rzeczywistości (tzn. czy np. zewnętrzny obserwator mógłby się z nimi zgodzić). Następnie osoba opisuje emocje, które te myśli u niej wywołują, a także zachowania, podczas których się pojawiają. Kolejnym krokiem jest zbudowanie wraz z terapeutą myśli alternatywnej dla tej, która powoduje cierpienie. Ostatnim, ważnym elementem postępowania terapeutycznego jest ćwiczenie przez klienta nowego sposobu myślenia. Pomocne w tym są czasami techniki behawioralne opisane powyżej.

Terapia poznawczo-behawioralna jest terapią ściśle zorientowaną na cel, zasadniczo krótkoterminową, w której główną kontrolę nad przebiegiem terapii i szybkością postępów leczenia sprawuje klient. Przeznaczona jest przede wszystkim dla osób, które chcą podjąć odpowiedzialność za swoje leczenie i gotowe są na wzmożony wysiłek, by ten cel osiągnąć. Sesje terapeutyczne trwają zazwyczaj godzinę i odbywają się raz w tygodniu (rzadko kiedy potrzebny jest dłuższy i intensywniejszy kontakt).
Nurt ten jest uznawany za najbardziej skuteczny. Podkreśla się przede wszystkim wysoką skuteczność w porównaniu z lekami, a także stabilność uzyskanej poprawy (zwłaszcza w przypadku zaburzeń afektywnych oraz zachowania). Jest to również terapia ekonomiczna, gdyż zasadniczo czas trwania nie przekracza 14 tygodni (zazwyczaj zamyka się w 8).

Bibliografia
Carson R. C., Butcher J. N., Mineka S. (2011). Psychologia zaburzeń. Vol. 2. Gdańsk: GWP, s. 952-972.
Curwen B., Palmer S., Ruddell P. (2006). Poznawczo-behawioralna terapia krótkoterminowa. Gdańsk: GWP.
Maultsby M. C. (2008). Racjonalna Terapia Zachowania. Podręcznik terapii poznawczo-behawioralnej. Żnin: Wydawnictwo Dominika Księskiego Wulkan.
Rakowska J. (2005). Terapia behawioralno-poznawcza. W: J. Grzesiuk (red.) Psychoterapia. Teoria (s. 133-176). Warszawa: Eneteia.